نقش شبكه های اجتماعی در فرآیند دانش

نقش شبكه هاي اجتماعي در فرآیند دانش

ساختارهاي رسمي كه در نمودارهاي سازماني نمود مي يابد، قطعا كل جريان هاي واقعي دانش را نشان نمي دهد و شبكه هاي غير رسمي در انجام فعاليت ها نقش حياتي دارند. در سال هاي اخير شبكه هاي غير رسمي در سازمان ها توجه بسياري از مديران ارشد را به خود جلب كرده اند. سازمان ها آگاه شده اند كه بسياري از فعاليت ها به صورت همكارانه و از طريق اين شبكه ها انجام مي شود. با وجود اين، بسياري از سازمان ها از نحوه مديريت اين شبكه هاي غير رسمي اطلاع ندارند، زيرا آن ها را غير قابل مشاهده و غير قابل كنترل يافته اند. محققان، شبكه هاي اجتماعي را به عنوان يك عامل كليدي در درك فرايند خلق دانش دانسته اند.

براي مثال هيلدرت و كيمبل اظهار كردند كه خلق دانش و شبكه هاي اجتماعي به طور جدا نشدني به هم مربوط هستند و ارتباط مثبت ميان اين دو وجود دارد نيلسون يك مدل مفهومي پايه را توسعه داد كه تلاش مي كرد نقش ارتباطات را در فرايند خلق دانش جديد تشريح كند. او معتقد بود در ارتباطات موجود در شبكه، دانشي جا گرفته كه براي بيان آن از مفهوم «Knowledge Embedded» استفاده كرد. اين مفهوم بيان كننده هم افزايي در دانش است؛ به عبارت ديگر اشتراك دانش بين افراد مختلف منجر به ايجاد دانشي مي شود كه بالاتر از مجموع دانش هر فرد است.

بنابراين، ارتباطات ميان افراد در شبكه، خلق دانش را تسهيل مي كند. از آن جا كه دانش در ارتباطات موجود در شبكه جا گرفته شده است، هرچه ارتباطات قوي تر باشد و چگالي شبكه بيشتر باشد، مقدار دانشي كه در شبكه جا گرفته شده بيشتر است. هم چنين شبكه هاي اجتماعي شانس همكاري را فراهم مي كنند كه باعث اشتراك و ادغام مدل هاي ذهني مختلف و تئوري هاي مرتبط از حوزه هاي مختلف تجارب مي شود.

تحقيقات پيشين به اين موضوع اشاره دارد كه به دليل ماهيت ضمني بودن دانش، اشتراك دانش اغلب نياز به فرايندهاي اجتماعي و تعاملات دارد. دانش صريح به آساني كد بندي مي شود و هنگام اشتراك به طور غيرمستقيم از طريق تكنولوژي هاي مختلف (براي مثال پست الكترونيكي) انتقال مي يابد؛ ولي اشتراك دانش ضمني پيچيده است و از طريق شبكه هاي غير رسمي و تعامل ميان دو نفر يا بيشتر انتقال مي يابد. شبكه هاي اجتماعي نه تنها ارتباط ميان اعضا را نشان مي دهند بلكه دسترس پذيري و تبادل منابع دانش در شبكه را نيز نشان مي دهند. بنابراين براي توسعه اجتماع هايي كه درآن همكاري هاي شبكه اي براي فرايند خلق و اشتراك دانش كليدي هستند، مطالعه شبكه هاي اجتماعي به يك موضوع مهم سازماني تبديل شده است

رويكرد تحليل شبكه اجتماعي

تحليل شبكه اجتماعي روش تشخيص قدرتمندي براي تحليل طبيعت و الگوي ارتباطات ميان اعضاي يك گروه خاص است و شامل مجموعه ای از روش هاي تحليل گراف است كه براي تحليل شبكه ها در علوم اجتماعي، مطالعات ارتباطي، علم اقتصاد، علوم سياسي، شبكه هاي كامپيوتري و … توسعه يافته است. به عقيده برت، يك شبكه اجتماعي گروهي از موجوديت هاي مشاركتي است كه با يكديگر مرتبط هستند

به صورت رياضي، شبكه اجتماعي يك گراف است كه در آن هر شركت كننده در شبكه يك كنش گر خوانده مي شود و با يك گره در شبكه نمايش داده مي شود. كنش گرها مي توانند انسان ها، سازمان ها، گروه ها يا هر مجموعه ديگري از موجوديت هاي مرتبط با هم باشند. ارتباطات ميان كنش گرها به وسيله پيوند ميان گره هاي متناظر نمايش داده مي شود. تحليل شبكه اجتماعي از تحقيقات علوم اجتماعي آغاز شده و مجموعه اي از ابزارهاي تحليلي است كه مي تواند براي ترسيم شبكه هاي ارتباطي استفاده شود و ابزارهاي مهمي براي ارزيابي و ارتقاي همكاري در گروه هايي با اهميت راهبردي فراهم مي كند.

استفاده از اين متدولوژي براي تحليل طبيعت و نقش ارتباطات غيررسمي ميان افراد خاص در سازمان هاي تجاري رو به گسترش است. تحليل شبكه اجتماعي به شناسايي نقاط قوت و ضعف در جريان دانش كمك مي كند و شبكه غير قابل مشاهده ارتباطات ميان افراد را قابل مشاهده مي سازد و براي مديران ورودي هاي ارزشمند فراهم مي كند تا براي بهبود عملكرد سازمان هايشان تصميم گيري كنند. متدولوژي تحليل شبكه اجتماعي مي تواند به عنوان يك ابزار تشخيصي و برنامه ريزي براي افزايش همكاري و در نتيجه افزايش جريان دانش و اطلاعات در سازمان مطرح شود

فرايند تحليل شبكه اجتماعي عموما شامل استفاده از پرسش نامه، مصاحبه و مشاهده به عنوان ابزار جمع آوري داده در مورد ارتباطات ميان كنش گرها در شبكه است. علاوه بر اين ابزارها از ساير روش هاي جمع آوري داده (براي مثال داده هاي جمع آوري شده از طريق اطلاعات اداري، نظير گروه هاي پست الكترونيكي، سيستم هاي اطلاع رساني گروهي و اطلاعات سازماني) نيز مي تواند استفاده شود. دامنه گسترده اي از سنجه هاي تحليل شبكه اجتماعي وجود دارد، اما استفاده از آن ها بستگي به زمينه تحليل دارد.

رسانه های اجتماعی و فضای مجازی

«رسانه های اجتماعی» عنوانی است که چندین سال است به مجموعه ی سایت ها و ابزارهای ایجاد شده بر پایه ی رسانه های نوین و در فضای مجازی، از قبیل شبکه های ارتباطی و اینترنت و تلفن همراه، اطلاق می شود. در سال های اخیر شبکه های اجتماعی، نسبت به دیگر رسانه های اجتماعی، رشد چشم گیری داشته و توانسته اند مخاطبان انبوه و ناهمگونی را در سراسر جهان جذب کنند. شواهد در ایران نشان می دهد که به رغم فیلتر بودن برخی از مهم ترین شبکه های اجتماعی، اقبال کاربران به این شبکه ها به شکل تصاعدی رو به افزایش است. «رسانه پیام است» این جمله معروف و تاریخی اندیشمند دهکده جهانی، مک لوهان، بیان گر این است که تکنولوژی خنثی نیست و هر نوع تکنولوژی پیامدها و اثرات متنوعی دارد. در این میان، تکنولوژی های ارتباطاتی و اطلاعاتی پیامدها و اثرات بارز و مهم تری دارند. فناوری رسانه ای، به منزله ی یکی از مهم ترین عوامل تغییر، چنان با زندگی مردم در جوامع مختلف عجین شده است که روی گردانی و بی توجهی به آن اختلالی عظیم در جامعه و ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی آن پدید می آورد. اینترنت نیز، به مثابه یکی از دستاوردهای بزرگ بشر در عرصه ی تکنولوژی ارتباطی، از این قاعده مستثنی نیست و از آغاز پیدایش تاثیری شگرف بر زندگی بشر در جوامع پیشرفته و کشورهای در حال توسعه گذاشته است. تعاملی بودن این رسانه، پس از ظهور وب، از عواملی به نظر می رسد که در گرایش روز افزون کاربران به اینترنت تاثیر گذار است. کاربران در عصر جدید مصرف کنندگانی منفعل نیستند و به صورتی خود جوش به تولید متن و مدیریت محتوا می پردازند. این امر بر آزادی عمل کاربران در ارائه و خلق متون مختلف، به دور از هرگونه نظارت و سانسور، می افزاید.

از مهم ترین نتایج «هم گرایی رسانه ای»، در سال های اخیر، ظهور شبکه های اجتماعی مجازی است و در میان هزاران شبکه ی مجازی ایجاد شده، در سراسر جهان، فیس بوک از توانایی چشم گیری در جذب مخاطب برخوردار بوده است. در این میان، گسترش استفاده از اینترنت و ورود روز افزون جوانان ایرانی به شبکه های اجتماعی مجازی مسئولان ذیربط را در خصوص کشف علل گرایش جوانان به این شبکه ها که مالکیت آن ها عمدتا در خارج از مرزهای ایران است، به تکاپو انداخته است.

شواهد نشان می دهد که در ایران، به رغم فیلتر بودن و سرعت پایین اینترنت نسبت به سایر کشورها، عضویت در این شبکه ی اجتماعی با استقبال زیادی از طرف جوانان مواجه بوده است. سوال این جاست که «چرا با وجود تهدیدهای قضایی و فیلتر کردن فیس بوک عضویت در این شبکه در داخل ایران در حال گسترش است؟» و «مهم ترین نیازهای ارتباطی مخاطبان ایرانی در پیوستن به فیس بوک چیست؟». با توجه به رقابت شدید شبکه های اجتماعی مختلف نظیر فیس بوک، گوگل پلاس، توئیتر و … در جذب حداکثری مخاطبان در سراسر جهان باید به این نکته توجه کرد که بی توجهی به نیازهای ارتباطی نسل جوان، نگرش منفی و متوسل شدن به تئوری توطئه در خصوص تحولات تکنولوژی نه تنها ما را از شناخت دقیق نیازهای ارتباطی مخاطبان ایرانی دور می کند، بلکه زمینه ی نفوذ هر چه بیشتر این شبکه های اجتماعی در جریان سازی هایی را فراهم می آورد که در اکثر مواقع با منافع کشورمان هم سو نیستند.

انگیزه های استفاده از رسانه ها

محققان طبقه بندی های کم و بیش متفاوتی را برای علل استفاده از رسانه های گوناگون و یا انواع مختلف محتوای آن ها ارائه کرده اند. مندلسون برای گوش دادن به رادیو از عللی چون همدم یابی، گذران وقت، تغییر روحیه، رفع تنهایی و کسالت، کسب اطلاع و اخبار، مشارکت در رویدادها و کمک به تعامل اجتماعی نام می برد. برلسون درباره ی استفاده از روزنامه به انگیزه هایی چون اطلاع و آگاهی از رویدادهای عمومی اشاره دارد و روزنامه را، در زندگی روزمره، وسیله ای برای کسب آرامش و اعتبار اجتماعی و برقراری ارتباط اجتماعی معرفی می کند.

کاتز و گورویچ و هاس کلیه ی فعالیت های مرتبط با رسانه را، با تمام تنوعشان، از این دیدگاه می نگرند: افراد از ارتباطات جمعی برای برقراری رابطه (در پاره ای موارد قطع ارتباط) استفاده می کنند و به این وسیله می خواهند به صورت هدف مند یا غیر هدف مند ارتباطات وحدت یافته ی خود را با دیگران (مثلا خود، خانواده، دوستان) مرتبط سازند.در این دیدگاه تمام صور رضایت مندی فرد از نیاز به «در ارتباط بودن» ریشه می گیرد. با توجه به این دیدگاه نیازهای مرتبط با رسانه در هشت گروه به صورت زیر طبقه بندی می شوند:

نیاز به درک خود: برای شناخت خودم، برای بهتر کردن سلیقه ام برای تجربه ی زیبایی ها و نظایر آن؛

نیاز به کاستن از برخورد با خود: برای کشتن وقت، برای فرار از واقعیت زندگی روزمره و غیره؛

نیاز به تقویت ارتباط با خانواده: برای گذران وقت با خانواده؛

نیاز به تحکیم روابط دوستانه: برای شرکت کردن در بحث دوستان، برای گذران وقت با دوستان؛

نیاز به تحکیم شناخت، اطلاعات و درک جامعه: برای آن که بفهمم در کشورم و در جهان چه اتفاق هایی می افتد و نیز در جریان عملکرد دولت باشم؛

نیاز به افزایش اعتبار، ثبات و موقعیت اجتماعی: برای احساس افتخار از داشتن دولت، برای حصول اعتماد درباره دولت مردان؛

نیاز به افزایش تجربه در زمینه فرهنگ و سنن: برای آن که بدانم همیشه حق با من نیست، برای مشارکت در تجارب دیگران؛

نیاز به سرگرمی و فرار از واقعیات

فیس بوک

فیس بوک در چهارم فوریه 2004 به عنوان شبکه اجتماعی مجازی، توسط مارک زاکربرگ مختص دانشجویان دانشگاه هاروارد تاسیس شد. در مارس 2004 فیس بوک به دانشگاه های آکسفورد، کلمبیا، استانفورد، ییل و در نهایت به بسیاری از دانشگاه های برجسته ایالات متحده و کانادا گسترش یافت و در سال 2006، زمانی که با استقبال گسترده روبرو شد، عضویت را برای عامه مردم امکان پذیر نمود

نام این سایت برگرفته از کتابچه ای است که در ابتدای هر سال دانشگاهی، از طرف دانشکده های امریکایی، برای شناخت بهتر دانشجویان از یکدیگر به ایشان داده می شود. فیس بوک اساسا یک شبکه اجتماعی مجازی است که در آن کاربران توانایی به اشتراک گذاشتن اطلاعات شخصی، تصاویر، عضویت در گروه های مختلف و ملحق شدن به افراد حاضر در لیست سایر دوستان را دارند

در دسامبر 2006 فیس بوک حدود 12 میلیون کاربر داشت؛ این درحالی است که تعداد کاربران این شبکه در دسامبر 2009 به 350 میلیون و در اوایل 2012 به مرز 1 میلیارد نفر رسید.

امروزه فیس بوک بیش از 1200 کارمند و بیش از 750 میلیون کاربر فعال در سراسر جهان دارد. دفاتر داخلی این شرکت در پائولو آلتوی کالیفرنیا، آتلانتا، بیرمنگام، میشیگان، شیکاگو، دالاس، دیترویت، نیویورک، ساحل ونیس کالیفرنا، واشنگتن دی سی و دفاتر بین المللی آن در دوبلین، لندن، میلان، پاریس، استکهلم، سیدنی و تورنتو قرار دارند. بر اساس آخرین اطلاعات سایت الکسا، فیس بوک بعد از گوگل پربیننده ترین سایت است و بیشترین حجم ترافیک را در بازدیدهای روزانه دارد.

ارتباطات و اعتماد به اخبار

«ارتباط یک کنش هم گرا و مبتنی بر اعتماد است»، به گونه ای که بدون وجود میزانی از اعتماد ایجاد و ماندگاری ارتباط امکان عملی ندارد. از مسائل مهم در مخاطب شناسی رسانه های خبری و تبیین علل گرایش به رسانه های جدید، به ویژه شبکه های اجتماعی، سنجش میزان اعتماد مخاطب به رسانه هاست؛ به علاوه موضوع اعتماد به رسانه نیز از عوامل انتخاب رسانه ها توسط مخاطبان است. به طور کلی، هر قدر اعتماد مردم به رسانه ها بیشتر باشد، تاثیر گذاری رسانه ها در مواجهه با مخاطب و ادامه ی ارتباط بیشتر است.

رسانه ها به طور عام از نهادهای نظام اجتماعی اند و به طور خاص بخشی از نظام سیاسی هر کشوری را تشکیل می دهند. با توجه به این که رسانه های جمعی از منابع اصلی کسب اطلاعات برای اکثر مردم اند و بخش عمده ای از فعالیت رسانه های خبری به بازگویی فعالیت های نهادهای دولتی و حکومتی اختصاص دارد، میزان اعتماد مخاطب به اخبار رسانه ها، به ویژه اگر رسانه ها دولتی باشند، اهمیت می یابد؛ در نتیجه، هنگامی که مخاطب اطمینان خود به اخبار رسانه های دولتی، مخصوصا در زمینه ی اخبار داخلی را از دست دهد، بی اعتمادی به نظام سیاسی افزایش می یابد. در این حالت مخاطب به رسانه های دیگری از جمله ماهواره ها و شبکه های خبری اینترنتی، نظیر شبکه های اجتماعی، روی می آورد تا بداند که واقعا چه خبر است؟

همسان سازی و یکسان نگری و نادیده گرفتن نیازهای متنوع مخاطبان و عدم توجه به مشکلات مردم در تولید و پخش برنامه ها منجر به بی اعتمادی به رسانه و احیانا گسست فرهنگی و بی ثباتی سیاسی خواهد شد. عوامل زیادی در شکل گیری اعتماد به رسانه ها موثرند و محققان شاخص های فراوانی را برای اعتبار و اعتماد ارائه کرده اند؛ مثلا جی وستراشتال از مفهوم «عینیت گرایی» استفاده می کند که دارای دو بعد «بی طرفی» و «واقعی بودن» است.

دو محقق به نام های ماتیاس کورینگ از دانشگاه مانستر آلمان و یورگ ماتیس از دانشگاه زوریخ سوئیس در تحقیقی مشترک، به نام «اعتماد به رسانه های خبری»، مقیاسی چند بعدی برای سنجش اعتماد به رسانه های خبری ایجاد کرده و چهار بعد اعتماد به گزینش گری موضوعات، گزینش گری حقایق، دقت توضیحات و ارزیابی ژورنالیستی را برای سنجش میزان اعتماد مخاطبان به رسانه ها را مطرح کرده اند. هر یک از این شاخص ها خود دارای چندین شاخص درجه دو به شرح زیر است:

اعتماد به گزینش گری موضوعات که توصیف گر اعتماد به نقش رسانه ها در تبدیل موضوعات خاص به سوژه های بحث عمومی و شامل موارد زیر است:

الف توجه کافی به موضوعات روز

ب اختصاص جایگاه مناسب به موضوعات

ج دفعات تکرار

د پوشش موضوعات بر مبنایی نظام مند

اعتماد به گزینش گری حقایق که شامل بافت مند کردن رویدادها به شکل زیر است:

الف نکات مهم لحاظ شوند

ب تمرکز بر حقایق مهم

ج ارائه ی تمامی اطلاعات مهم

د ارائه ی دیدگاه های مختلف درباره ی یک موضوع

اعتماد به دقت توضیحات که شامل موارد زیر است:

الف قابلیت اعتبار سنجی مطالب ارائه شده

ب صحت اطلاعات گزارش شده

ج تلقی درست گزارش ها از حقایق

د طرح احتمالات متناقض

اعتماد به ارزیابی ژورنالیستی که شامل موارد زیر است:

الف نقد به شکل مناسب ارائه شود

ب ارائه ی دیدگاه های ژورنالیستی ریشه دار

ج ارائه ی نظرات درباره ی نتیجه گیری های انعکاسی

د ارائه ی ارزیابی های مفید ژورنالیستی.

دکتر سید عبدالله خاوری